Ojciec Reformacji urodził się 10 listopada 1483 r. w mieście Eisleben, w hrabstwie Mansfeld. W latach 1498–1501 uczęszczał do szkoły katedralnej w Eisenach, a w roku 1501 rozpoczął studnia na uniwersytecie w Erfurcie.
W 1505 r. ukończył studia z tytułem magistra sztuk i zgodnie z życzeniem ojca zamierzał kontynuować studia na wydziale prawa. Jednak w trakcie podróży z domu rodzinnego w Mansfeld do Erfurtu 2 lipca 1505 r. niedaleko miejscowości Stotterheim zaskoczyła go ciężka burza, której doświadczenie odebrał jako wyraz gniewu Bożego. Pod wpływem tych przeżyć postanowił zostać zakonnikiem.
17 lipca 1505 r. wstąpił do zakonu 16 augustianów w Erfurcie. Dwa lata później przyjął święcenia kapłańskie, a w 1508 r., na polecenie Johannesa von Staupitza, swego przełożonego i spowiednika, przeniósł się do Wittenbergi, by na tamtejszym nowo otwartym uniwersytecie kontynuować studia teologiczne. W marcu 1509 r. jako bakałarz podjął się prowadzenia wykładów z etyki i teologii.
W 1512 r., po uzyskaniu stopnia doktora teologii, rozpoczął wykłady z biblistyki. W 1511 r. jako wysłannik swej kongregacji zakonnej odwiedził Rzym. Panujące w siedzibie papieskiej rozprężenie obyczajowe wywarło na młodym niemieckim zakonniku negatywne wrażenie i zaciążyło na jego obrazie instytucji papiestwa. Od czasu wstąpienia do klasztoru i później w trakcie prowadzenia wykładów zmagał się on z problemem własnej niedoskonałości w kontekście wymagań stawianych człowiekowi przez Boga. Codzienna pokuta i zakonna asceza nie były w stanie uspokoić jego sumienia. Te duchowe zmagania i wątpliwości koncentrowały się wokół pytania: „jak mogę odnaleźć łaskawego Boga?”.
Studia i prowadzone w latach 1515–1518 wykłady na temat Księgi Psalmów i listów ap. Pawła stopniowo przybliżały go do odkrycia nowotestamentowego znaczenia Bożej łaski odpuszczenia grzechów i usprawiedliwienia.
Przełomowe znaczenie dla jego duchowego rozwoju miało odkrycie znaczenia Bożej sprawiedliwości w trakcie medytacji nad fragmentem Listu ap. Pawła do Rzymian (1,17).
Luter tak opisał owo odkrycie: „Aż z pomocą miłosiernego Boga, medytując dzień i noc, zwróciłem uwagę na związek tych słów, mianowicie: bo usprawiedliwienie Boże w ewangelii bywa objawione, jak napisano: «sprawiedliwy z wiary żyć będzie». Wówczas zacząłem pojmować sprawiedliwość Bożą jako taką, w której sprawiedliwy żyje przez Boży dar, mianowicie z wiary”.
Odkrycie to doprowadziło Lutra do radykalnego zanegowania struktur średniowiecznej teologii scholastycznej, w której istotną rolę w zbawieniu człowieka odgrywa jego wolna wola i współpraca z Bożą łaską w dziele zbawienia.
Dalsze wydarzenia były konsekwencją owego odkrycia. Protest przeciw sprzedaży odpustów (95 tez przeciwko odpustom z 31 października 1517 r.), dysputa heidelberska i nagły wzrost popularności pism Lutra w tym okresie spowodowały reakcję ze strony Kościoła. W Rzymie rozpoczął się proces o herezję przeciwko wittenberskiemu teologowi. W październiku 1518 r. w Augsburgu odbyło się przesłuchanie Lutra przez kardynała Kajetana.
Mimo nacisków ze strony papieskiego emisariusza Wittenberczyk nie odwołał swych tez, powołując się na autorytet Biblii. Jedynie opiece ze strony wpływowego księcia elektora saskiego Fryderyka Mądrego zawdzięczał Luter pozostanie na wolności i możliwość dalszego głoszenia haseł reformacyjnych.
W 1519 r. odbyła się w Lipsku dysputa, w której wittenberski profesor zmierzył się ze swym głównym oponentem, teologiem obozu papieskiego Johannesem Eckiem. Dysputa ta przekonała Lutra, że zmian wymaga nie tylko doktryna, ale również organizacja Kościoła.
W 1520 r. wydał swe najważniejsze dzieła, tzw. pisma programowe, w których wyłożył swą doktrynę o usprawiedliwieniu i zawarł postulaty reformy Kościoła.
Do ostatecznego zerwania z Kościołem rzymskim doszło 10 grudnia 1520 r., kiedy Luter spalił w Wittenberdze bullę papieską Exsurge domine, zawierającą zapowiedź ekskomuniki.
Wykluczenie Lutra z Kościoła nastąpiło już w styczniu 1521 r., na mocy kolejnej bulli papieskiej – Decet Romanum Pontificem. Dzięki zabiegom elektora Fryderyka Mądrego wezwano Lutra na przesłuchanie przed oblicze cesarza w trakcie sejmu w Wormacji. Stojąc przed cesarzem i zgromadzonymi tam książętami, odmówił odwołania swych tez i stwierdził, że dopóki nie zostanie przekonany o swym błędzie na podstawie świadectwa Pisma Świętego, nie zmieni swego stanowiska, bo „działanie wbrew sumieniu nie jest ani pewne, ani zbawienne”.
Sejm ogłosił Lutra banitą, a on opuścił Wormację i znalazł schronienie w dobrach księcia Fryderyka, na zamku w Wartburgu. Tam przetłumaczył na język niemiecki Nowy Testament.
Jednak już w 1522 r. musiał opuścić swe schronienie, by uspokoić sytuację religijną w Wittenberdze, gdzie pod jego nieobecność ruch reformacyjny zaczął się bardzo szybko radykalizować. Wraz z gronem zaufanych przyjaciół i uczniów podejmuje się dzieła odnowy Kościoła poprzez jego reformowanie w poszczególnych miastach i krajach Rzeszy Niemieckiej.
Reforma ta oznaczała zerwanie z Kościołem rzymskokatolickim, ustanowienie Biblii jako jedynego autorytetu w sprawach wiary, wprowadzenie Komunii pod dwiema postaciami, zniesienie celibatu księży, likwidację klasztorów, zakładanie ewangelickich szkół i kas zapomogowych dla wdów, sierot i ubogich.
Wśród reformatorów, obok samego Marcina Lutra, należy wymienić w nurcie wittenberskim również Filipa Melanchtona i Johannesa Bugenhagena, zaś w szwajcarskim nurcie Reformacji – Uldrycha Zwingliego i Jana Kalwina.
Powiązani z Wittenbergą reformatorzy działali najczęściej z upoważnienia miejscowego władcy bądź rady miasta. Ich głównym sposobem działania było głoszenie kazań, tworzenie literatury religijnej, ugruntowanie zmian poprzez uchwalanie porządków kościelnych i szkolnych, które nadawały życiu kościelnemu i nauczaniu szkolnemu treść i formę zgodną z zasadami wittenberskiej Reformacji.
(źródło: Łukasz Barański, Luterański katechizm dla dorosłych, Wydawnictwo Warto, Dzięgielów 2017)